Cultuur Filosofie

Cultuurfilosofie: inleiding

1. Cultuur en cultuurfilosofie

De betekenis(sen) van het woord �cultuur’

Cultuur is een woord dat vele betekenisnuances heeft en naar zeer uiteenlopende fenomenen verwijst. In verschillende contexten wordt telkens op een andere, specifieke betekenisnuance van dit woord gealludeerd: men houdt een pleidooi voor de integratie van een verwijzing naar de Europese / Westerse / christelijke cultuur in de Europese grondwet; men komt op voor of tegen een multiculturele samenleving; men beroept zich fier op het feit dat men cultuur heeft, of men maakt met allerlei tekens duidelijk dat men behoort tot een bepaalde subcultuur; men schrijft een kritisch essay over de hedendaagse cultuur; men onderneemt een cultuurreis; men leest regelmatig de cultuurpagina’s van kranten of tijdschriften; …. Bij elk van die betekenisnuances kan men bovendien de meest uiteenlopende fenomenen op het oog hebben: wie verwijst naar de Europese cultuur, kan daarbij bijvoorbeeld uitsluitend een canon voor ogen hebben van uitzonderlijke (in de regel) richtinggevende intellectuele of artistieke prestaties uit de geschiedenis van Europa, of een min of meer articuleerbaar geheel van normen en waarden, of een bepaalde mentaliteit, een specifieke manier van leven, een bepaalde gedragswijze, een traditie, …

Die talrijke betekenisnuances en verwijzingen hangen echter onderling samen. Aan het woord вЂ?cultuur’ komt een algemene betekenis toe waarvan die nuances specificaties zijn. Die algemene betekenis kan met de volgende formuleringen worden omschreven: cultuur (in het enkelvoud) is de in alle menselijke activiteiten aanwezige functie vorm te geven aan het leven; cultuur verwijst naar het geheel (de totaliteit) van de door de mens ge(re)produceerde menselijke leefwereld; in dat geheel komt globaal de manier tot uitdrukking van de wijze waarop de mens zijn leven (zichzelf, de andere(n), de wereld) verstaat. Cultuur is met andere woorden geen woord dat onlosmakelijk verbonden is met een specifiek, afgrensbaar domein van het leven van de mens of met een specifieke menselijke gedragswijze. Cultuur is veeleer overal waar mensen leven вЂ" en waar mensen leven, daar is er altijd sprake van cultuur. Cultuur is het door de mens zelf ge(re)produceerde meerdimensionale, gelaagde en veelvormige вЂ?format’ waarin het menselijke leven zich altijd al voltrekt.

Vanuit deze algemene betekenis van het woord �cultuur’ dient het spreken over verschillende culturen begrepen te worden. Historisch (bijvoorbeeld de middeleeuwse cultuur), geografisch (bijvoorbeeld de Latijns-Amerikaanse cultuur) en sociologisch (bijvoorbeeld de verschillende subculturen in een samenleving) gezien geven mensen aan hun leven op uiteenlopende manieren gestalte. Cultuurverschillen zijn daarbij de dragers van de verschillende wijzen waarop mensen collectief het menselijke leven verstaan. Collectiviteit verschijnt hier als een bijkomende voorwaarde om van (een) cultuur te spreken: een bepaalde cultuur is een door een historisch, geografisch of sociologisch afgrensbare groep van mensen gedeelde manier van leven, die tot uitdrukking komt in een gedeelde wooncultuur, eetcultuur, omgangscultuur, arbeidscultuur enz …, in gedeelde diepe levensovertuigingen (normen en waarden, religieuze overtuigingen, …) gedragen door gedeelde (desgevallend rituele) praktijken, enzovoort.

Ook de notie �Cultuur’ (met een hoofdletter) in de zin van �hogere cultuur’ kan begrepen worden als een specificatie van de algemene betekenis die hierboven is omschreven. Hier gaat het om het geheel van meer verfijnde (of alleszins als zodanig beschouwde) creatieve vormen van communicatie en intellectuele en artistieke (re)productie, waardoor het menselijke leven gestalte krijgt in omgangsvormen en zich tot zichzelf verhoudt in geschriften, beeldende kunst, muziek enzovoort. Scholen, stijlen, milieu’s (of �middens’) vormen hier de (voorbeelden van) collectiviteiten van mensen met gedeelde praktijken, werkwijzen, waarden en/of overtuigingen.

Cultuur вЂ" natuur

Uit voorgaande blijkt dat het woord cultuur met betrekking tot alle vormen van menselijk leven een alomvattende betekenis heeft. Om wat tot cultuur in de algemene betekenis van het woord behoort alsnog af te grenzen (en op die manier niet alleen aan het alomvattende van het woord вЂ?cultuur’ paal en perk te stellen, maar er ook een specifiekere invulling aan te geven) opponeert men cultuur doorgaans aan natuur. Begrepen vanuit het standpunt van het menselijke leven / cultuur in het algemeen verwijst вЂ?natuur’ dan naar het geheel van wat aan de mens zonder zijn tussenkomst (dus вЂ?van nature’) gegeven is, i.e. naar het geheel van wat door de mens als pre-culturele conditie wordt aangetroffen. Cultuur wordt in het verlengde daarvan dan ingeperkt tot het geheel van (de resultaten van) de (re)producerende activiteiten waardoor de mens zich in het bestaan vestigt, zijn bestaan bevestigt tegen de dreigingen in die van die conditie uitgaan c.q. die gegevenheid of conditie omvormt tot een menselijke leefwereld (het van nature gegevene dus versus het door de mens tot stand gebrachte, het artificiÐ"«le of het artefact). In deze context wordt de natuurlijke conditie van de mens doorgaans omschreven als de conditie van een MÐ"¤ngelwesen, een wezen dat van nature gekenmerkt wordt door een fundamenteel (vb. biologisch) tekort of gebrek, en dus cultuur sticht of вЂ" beter вЂ" moet stichten om dit tekort te compenseren.

In de geschiedenis van de westerse cultuur wordt de tegenstelling tussen natuur en cultuur reeds gethematiseerd door de sofisten (physis versus nomos of thesis): religie, techniek, taal en politiek maken het menselijke leven in een gemeenschap mogelijk. De visie op de mens als een van nature door een tekort getekend wezen gaat dan weer terug op de mythe van Prometheus (die o.a. door Plato wordt aangehaald in zijn dialoog Protagoras, 320c-322d). Natura noverca вЂ" bij de bedeling van haar goederen heeft de natuur de mens stiefmoederlijk behandeld; Prometheus steelt vervolgens bij de goden het vuur van Hephaistos en de wijsheid van Athene om ze aan de mensen te geven; zo krijgt de mens de (technische) middelen in handen om zijn natuurlijke zwakheid te compenseren.

De tegenstelling natuur вЂ" cultuur is echter niet absoluut: ze komt in het omvormings- en/of compensatieproces dat cultuur heet tegelijk